Kemik İliği Nakli

Son Güncelleme Tarihi : Mart 19, 2024

Günümüzde hem yetişkin hem de çocuklarda sık görülen lenfoma, multipl miyelom, akut ve kronik lösemi gibi kemik iliği, lenf sistemi ve kan ile ilgili hematolojik hastalıklarının tedavisi hayati önem taşımaktadır. Tedavi edilme oranları her geçen gün artan hematolojik kanserlerin en önemli tedavi seçeneklerinden birisi de kemik iliği naklidir. Kök hücre transplantasyonu olarak adlandırılan kemik iliği nakli hem yetişkin hem de çocuklara yapılabilmektedir.

Kemik iliği nakli nedir?

İnsan organizmasında kan yapımından sorumlu hücreler kemik iliğindeki kök hücrelerdir. Bu son derece özel fonksiyonlara sahip hücrelerin nakline genel olarak ‘kemik iliği nakli’ adı verilmektedir.

Kemik iliği nakli nasıl yapılır?

Kemik iliği, kan hücreleri üretir. Kök hücreler, kemik iliğinde bulunan ve tüm farklı kan hücrelerini oluşturan olgunlaşmamış hücrelerdir. Nakillerde hematopoietik kök hücreler kullanılır. Kök hücreler hastaya (alıcı) damar yolu vasıtasıyla aktarılır. Bunun için çoğunlukla santral venöz kateter adı verilen, damar içi yerleştirilen aparatlar kullanılır. Nakil sonrası olgunlaşmamış hücreler kemik iliğinde yaşamaya başlar ve aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli olgun kan hücrelerine dönüşür:

• Oksijen taşıyan kırmızı kan hücreleri
• Kan pıhtılaşmasına yardımcı olan trombositler
• Enfeksiyonla savaşmaya yardımcı olan beyaz kan hücreleri

Kemik iliği nakli ile birlikte hasarlı kök hücreleri, sağlıklı hücrelerle değiştirilir. Bu durum da vücudun enfeksiyonlardan, kanama bozukluklarından veya anemiden kaçınmak için yeterince beyaz kan hücresi, trombosit veya kırmızı kan hücresi yapmasına yardımcı olur.

Farklı kan kök hücre nakli türleri vardır. Nakil türü, kan kök hücre kaynağına göre değişir.

• Kemik iliği nakillerinde (BMT), kemik iliğinden toplanan kan kök hücreleri kullanılır.
• Periferik kan kök hücre nakillerinde (PBSCT), kan dolaşımından toplanan kan kök hücrelerini kullanılır.
• Kordon kanı nakillerinde (CBT), yeni doğmuş bir bebeğin plasenta ve göbek kordonundan toplanan kan kök hücreler kullanılır.

Kemik iliği nakli hangi hastalıklarda yapılır?

Kemik iliği nakli, hastanın iliği düzgün çalışacak kadar sağlıklı olmadığında yapılır. Bunun nedeni kronik enfeksiyonlar, çeşitli hastalıklar veya kanser tedavileri olabilir. Kemik iliği nakilleri, aşağıdakileri hastalıklara sahip kişilere fayda sağlayabilir:

• Akut lösemi
• Adrenolökodistrofi
• Aplastik anemi
• Kemik iliği yetmezliği sendromları
• Kronik lösemi
• Hemoglobinopatiler
• Hodgkin lenfoma
• Bağışıklık yetersizlikleri
• Doğuştan metabolizma hataları
• Multipl myeloma
• Miyelodisplastik sendromlar
• Nöroblastom
• Non-Hodgkin lenfoma
• Plazma hücre bozuklukları
• POEMS sendromu
• Birincil amiloidoz
• Tedaviye refrakter veya relaps solid organ tümörleri

Kemik iliğinde üretilen hücreler nelerdir?

Toplama işlemi sonrası 24 saat süre ile gözlem altında tutulduktan sonra verici taburcu edilebilir. Toplanan ilik içine karışmış olabilecek yağ ve küçük kemik parçalarının ayrılması için özel filtrelerden geçirilir. Hemen kullanılmayacaksa özel sıvıların içine konularak dondurulur. Kullanılacağı zaman çözdürülür ve kan nakline benzer şekilde hastaya verilir. Hastanın vücuduna giren bu kan kök hücreleri, kemik iliğine yerleşmekte ve genellikle 2-4 hafta içerisinde kan hücrelerinin üretimine başlamaktadır.

Kemik iliği çeşitleri nelerdir?

Otolog veya allojeneik olmak üzere iki tür kemik iliği nakli (kök hücre nakli) mevcuttur.

Otolog kök hücre nakli nedir?

Otolog transplantasyonda amaçlanan şey yüksek doz terapi sonrası hematolojik düzelmeye fırsat vermektir. Hücreler kemoterapi öncesi hastanın kendi kemik iliğinden alınır ve kanser tedavisi sonrasında yenisiyle değiştirilir. Yani bazı durumlarda kanser tedavisinde yüksek doz, yoğun kemoterapi veya radyoterapi uygulanır. Nitekim kanser tedavisi kök hücrelerimize ve bağışıklık sistemimize zarar verebilir. Doktorlar kanser tedavisi başlamadan önce kişinin kendi kök hücrelerinin toplanıp dondurulurak saklanması sağlar. Kanser tedavisi sonrası saklanan bu kök hücreler kişiye geri verilir. Bu süreç kök hücre kurtarma olarak adlandırılmaktadır. Otolog kök hücre nakli çoğunlukla lenfoma, çocuklarda solid tümörler ve erişkinde multiple miyelom gibi hastalıkları tedavi etmek için kullanılır. Otolog kök hücre naklinde alıcının verilen kök hücreleri reddetme olasılığı, doku reddi hastalığı (GVHD) riski çok azdır. Bu nedenle Otolog kök hücre nakli, allojenik nakillerden daha güvenlidir. 

Allojenik kök hücre nakli nedir?

Hastanın, yani kök hücre nakli yapılacak olan kişinin kardeşinden, akrabalarından veya akraba dışı bir vericiden yapılan kök hücre nakli işlemine allojeneik kök hücre nakli denilmektedir. Allojenik nakiller, otolog nakillerin aksine, kanserle savaşmak için yeni bir bağışıklık sistemi tepkisi oluşturur. Yani nakil işlemi sırasında bağışçının kök hücreleri ile birlikte immün sistem (bağışıklık sistemi) hücreleri de nakledilir. Allojenik nakil sırasında hastaya aktarılan bağışçının lenfositleri eğer hastada farklı gördüğü bazı hücreleri yabancı olarak algılarsa onlara karşı savaş başlatır ve bu durum alıcının organlarında ağır hasarlar oluşturan ‘graft versus host’ hastalığına neden olabilir. Allojenik kök hücre naklinin yol açabildiği riski azaltmak için nakilden hemen sonra hastaya bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar verilerek bağışçının lenfositlerinin savaşçı kapasiteleri baskılanmaya çalışılır. Allojenik kök hücre naklinden sonra doku farklılıkları nedeni ile savaş başlamaması için hasta ile bağışçı arasında mümkün olduğunca tama yakın doku uyumu olması istenir.

Kemik iliği nakli riskleri nelerdir?

Kemik iliği (kök hücre) nakli, bağışıklık sisteminin düzene girmesi ve sağlıklı yeni kan hücreleri üretilmeye başlanması uzun sürebilir. Nakil sonrası immün düzelmesi birçok değişkene bağlıdır. Örneğin kullanılan kök hücre kaynağı, yapılan immün baskılayıcı müdahaleler, gelişen çeşitli sorunlara, farklı zamanlarda iyileşme gösterebilen hücre alt tiplerine göre immün düzelme beş yıla kadar dahi uzayabilmektedir. Kemik iliği nakli olan hastalar bu süre zarfında enfeksiyon riski altındadır ve önlem almalıdır. Ayrıca kan hücrelerinin sayısının azalması; anemiye, aşırı kanamaya, vücutta morarmalara ve enfeksiyon riskinde artışa neden olabilir Bazı hastalara bir süre kan transfüzyonu gerekebilir.

Kemik iliği nakli ile ilişkili olası komplikasyonlar nelerdir?

• Graft-versus-host hastalığı (sadece allojenik nakil)
• Kök hücre (greft) hatası
• Organ hasarı
• Enfeksiyonlar
• Katarakt
• Kısırlık
• Yeni kanserler

Graft versus host hastalığı (GVHD): Graft versus host hastalığı allojenik nakillerde, nakledilen hücreler vücudunuzdaki diğer hücrelere saldırmaya başladığında ortaya çıkar. Donörden alınıp hastaya kök hücrelerle birlikte verilen sağlıklı T-lenfositlerin aracılık ettiği şiddetli immünolojik reaksiyon sonucu organ fonksiyon bozukluğu ile giden kompleks bir klinik sendrom olup allojenik kök hücre naklinden (KHN) sonra en önemli mortalite ve morbidite sebebi olarak kabul edilir. GVHD, nakilden hemen sonra veya bir yıldan fazla bir süre sonra ortaya çıkabilir.

İki tür GVHD vardır: Akut ve kronik. Akut GVHD genellikle nakilden sonraki ilk aylarda daha erken gerçekleşir. Genellikle cildinizi, sindirim sisteminizi veya karaciğeri etkiler. Kronik GVHD birçok organda ağır hasarlar bırakabilir.

Kronik GVHD belirti ve semptomları şunları içerir:

• Eklem veya kas ağrısı
• Nefes darlığı
• Kalıcı öksürük
• Görme değişiklikleri
• Deri altında yara izi veya cilt sertliği dahil cilt değişiklikleri
• Cilt döküntüleri
• Cildinize veya gözlerinizin beyazlarına sarı renk (sarılık)
• Ağız yaraları
• İshal
• Mide bulantısı, kusma

Kemik iliği nakli öncesi neler yapılır?

Genel sağlığınızı ve durumunuzun durumunu değerlendirmek ve nakil için fiziksel olarak hazır olduğunuzdan emin olmak için bir dizi test ve prosedürden geçeceksiniz. Değerlendirme birkaç gün veya daha uzun sürebilir. Bunlara ek olarak, bir cerrah veya radyolog, göğsünüzdeki veya boynunuzdaki büyük bir damara uzun ince bir tüp (intravenöz kateter) yerleştirir. Genellikle merkezi hat olarak adlandırılan kateter,  çoğu durumda tedaviniz süresince yerinde kalır. Nakil ekibiniz, nakledilen kök hücreleri, ilaçları ve kan ürünlerini vücudunuza aşılamak için merkez hattı kullanacaktır.